بازاندیشی در مفهوم اتاق فکر و جایگاه اندیشکدهها در ایران
عبارت «اتاق فکر» چند سالی است که در فضای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی ایران متداول شده است. بسیاری از سازمانها و نهادها واحدی با این عنوان ایجاد کردهاند، اما هنوز ضرورت دارد فلسفه و کارکرد این پدیده جمعی بازکاوی شود.
تعریف ساده از اتاق فکر
اتاق فکر یا تینک تانک (Think Tank) در سادهترین بیان، مرکزی است برای تولید ایدههای نو در جهت حل مسائل کلان کشور، شهر یا حتی یک تشکل. این مراکز مأموریت اصلی خود را در سطح تصمیمسازی ایفا میکنند، نه درگیر جزئیات اجرایی. به همین دلیل، اندیشکدهها پل ارتباطی میان مفاهیم بنیادین راهبردی و مدیران اجرایی محسوب میشوند.
تجربه جهانی اندیشکدهها
در آمریکا، از زمان جنگ جهانی دوم تاکنون، اتاقهای فکر راهبردی با حضور شخصیتهایی مانند هنری کیسینجر نقش تعیینکنندهای در سیاستگذاری ایفا کردهاند. ساختار این نهادها جمعوجور است (حدود ۲۵ تا ۳۰ نفر) اما هر کدام دهها اندیشکده حکمرانی و مطالعات راهبردی را زیر نظر دارند. خروجی این مؤسسات معمولاً شامل کتاب، گزارش سیاستی یا نشریات محدود است که تنها در اختیار حلقههای تصمیمگیر قرار میگیرد.
وضعیت اتاق فکر در ایران
در کشور ما هنوز اتاق فکر جایگاه واقعی خود را پیدا نکرده است. بسیاری از واحدهای موسوم به اتاق فکر در دستگاهها، به جمعی مشاور محدود شدهاند که مأموریت روشن و ساختار پایدار ندارند. کارشناسان بر این باورند که ایجاد اندیشکدههای حکمرانی میتواند این خلأ را جبران کند، بهویژه اگر تحت اشراف نهادهای عالی مانند نهاد رهبری سامان یابد. چنین مدلی میتواند مانع تأثیرپذیری از تغییر دولتها یا جناحهای سیاسی شود.
نسبت اتاق فکر و تشکلها
یکی از چالشها، عمر کوتاه تشکلهای فرهنگی و اجتماعی در ایران است. برای همین، تأسیس اتاق فکر مستقل در هر تشکل ممکن است بهصرفه نباشد مگر اینکه آن تشکل به مرحله بلوغ و پایداری برسد. در عین حال، نمونههای موفقی مانند ساختار فکری برخی انجمنها یا تشکلهای دانشجویی در دانشگاه علامه طباطبایی و سایر دانشگاهها نشان میدهد که اگر اتاق فکر به جایگاه عالی و ماندگار وابسته شود، نقش مؤثرتری ایفا خواهد کرد.
شاخصههای یک اتاق فکر پویا
یک اندیشکده موفق باید ویژگیهایی چون کیفیت اعضا، آیندهنگری، خلاقیت فردی و جمعی، تعهد به خرد جمعی و توانایی تولید اسناد راهبردی را داشته باشد. اعضا باید چند گام از سایر افراد تشکیلات جلوتر باشند و بتوانند نقش «کارگاه تولید ایده» را ایفا کنند.
برای نهادینهسازی نقش اتاق فکر و اندیشکدهها در ایران، باید هم از تجربه جهانی تینک تانکها الهام گرفت و هم بومیسازی متناسب با فرهنگ مدیریتی کشور انجام داد. تنها در این صورت است که اندیشکده حکمرانی میتواند بازوی فکری واقعی در خدمت سیاستگذاری ملی باشد.