نماز جمعه؛ سنگر عبادی و سیاسی انقلاب اسلامی
سالروز درگذشت آیتالله طالقانی و شهادت آیتالله مدنی
۱۹ شهریور یادآور درگذشت آیتالله سید محمود طالقانی و ۲۰ شهریور سالروز شهادت آیتالله سید اسدالله مدنی است؛ دو عالم بزرگی که در نخستین سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی بهعنوان امامان جمعه نقشی تاریخی ایفا کردند. آیتالله طالقانی به فرمان امام خمینی در ۵ مرداد ۱۳۵۸ نخستین نماز جمعه تهران را اقامه کرد و آیتالله مدنی نیز بهعنوان امام جمعه تبریز منصوب شد. او در ۲۰ شهریور ۱۳۶۰، پس از ایراد خطبههای نماز جمعه، به دست منافقین به شهادت رسید. این دو مناسبت فرصتی برای بازخوانی جایگاه نماز جمعه در جمهوری اسلامی و نقش آن در گفتمان انقلاب اسلامی است.
جایگاه نماز جمعه در اندیشه امام خمینی و رهبر انقلاب
نماز جمعه در نگاه امام خمینی و رهبر انقلاب جایگاهی بیبدیل دارد. امام خمینی در وصیتنامه سیاسی–الهی خود آن را از بزرگترین عنایات الهی دانستند که باید در رأس امور قرار گیرد. ایشان تأکید کردند که نماز جمعه مسائل اصلی اسلام را به مردم یادآور میشود. رهبر انقلاب نیز بارها نماز جمعه را «قرارگاه ایمان، تقوا و بصیرت» خواندهاند و آن را سنگری برای هدایت سیاسی و دینی جامعه معرفی کردهاند.
پیوند دین و سیاست در نماز جمعه
پیش از انقلاب اسلامی، پرداختن روحانیون به مسائل سیاسی در منابر امری مذموم تلقی میشد؛ اما انقلاب اسلامی این معادله را تغییر داد. نماز جمعه نماد پیوند دین و سیاست شد؛ همان هدفی که روحانیت مبارز برای آن تلاش میکرد. از نظر رهبر انقلاب، ملت ایران سالها از این نعمت محروم بود و انقلاب اسلامی آن را احیا کرد. طی چهار دهه اخیر، نماز جمعه نهتنها معنویت را تقویت کرده بلکه موتور محرک سیاسی و اجتماعی مردم نیز بوده است.
اهمیت دینی و تاریخی نماز جمعه در اسلام
نماز جمعه از جایگاه والایی در معارف دینی برخوردار است. سورهای کامل در قرآن به نام «جمعه» نازل شده و مسلمانان به تعطیل کار و اجتماع در ظهر جمعه برای اقامه این نماز فرمان داده شدهاند. پیامبر اسلام (ص) پس از تشکیل حکومت در مدینه، نماز جمعه را بهعنوان اجتماع هفتگی مردم پایهگذاری کرد. این سنت نبوی در جمهوری اسلامی دوباره زنده شد. با فرمان امام خمینی، از نخستین ماههای انقلاب، نماز جمعه در سراسر کشور برپا شد و امروز نزدیک به هزار پایگاه نماز جمعه در ایران فعال است.
کارکردهای اجتماعی و سیاسی نماز جمعه پس از انقلاب
نماز جمعه در جمهوری اسلامی نهادی اجتماعی–سیاسی است که مهمترین کارکرد آن ایجاد وحدت و انسجام در جامعه ایمانی است. همچون حج، نماز عیدین و نماز جماعت، نماز جمعه نیز بستری برای همبستگی مردم و حل مشکلات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است. تجربه چهار دهه گذشته نشان داده که این آیین عبادی در بزنگاههایی همچون جنگ تحمیلی، انتخابات و راهپیماییها به سنگر همبستگی ملی تبدیل شده و انقلاب را در متن جامعه زنده نگه داشته است.
نماز جمعه؛ رسانه هفتگی جمهوری اسلامی
تریبون نماز جمعه کارکردی فراتر از یک منبر مذهبی دارد و به رسانهای هفتگی برای نظام اسلامی تبدیل شده است. خطبههای نماز جمعه در دو بخش طراحی میشوند؛ بخش اول بر معارف دینی و تقوا تأکید دارد و بخش دوم به مسائل سیاسی و اجتماعی روز میپردازد. این ساختار باعث شده مردم هم از نظر معنوی تغذیه شوند و هم از لحاظ سیاسی و اجتماعی بصیرت پیدا کنند. رهبر انقلاب نماز جمعه را «قرارگاه فرهنگی–سیاسی» دانستهاند که نقش مهمی در حفظ نظام دارد.
مقایسه نماز جمعه ایران با آیینهای مذهبی دیگر
در سایر ادیان نیز اجتماعات هفتگی وجود دارد؛ مسیحیان یکشنبهها در کلیسا و یهودیان شنبهها در کنیسه گردهم میآیند. اما این اجتماعات اغلب جنبه عبادی دارند و کمتر به سیاست میپردازند. در جوامع اسلامی سنیمذهب نیز نماز جمعه برگزار میشود ولی خطیبان از ورود جدی به سیاست منع میشوند. در ایران اما نماز جمعه بازوی سیاسی–اجتماعی انقلاب است و به ستون فقرات بسیج عمومی ملت تبدیل شده است؛ الگویی که بعدها الهامبخش جنبشهای اسلامی در منطقه شد.
هراس دشمنان از نهاد نماز جمعه
نماز جمعه از همان ابتدای انقلاب هدف دشمنان قرار گرفت. گروههای تروریستی با ترور امامان جمعه کوشیدند این تریبون را خاموش کنند. شهادت آیات قاضی طباطبایی، دستغیب، مدنی، صدوقی و اشرفی اصفهانی که به «شهدای محراب» مشهور شدند، گواهی بر اهمیت استراتژیک این نهاد است. حتی انفجار نماز جمعه تهران در سال ۱۳۶۳، که به شهادت دهها نفر انجامید، نتوانست صفوف مردم را متفرق کند و خطبهها با صلابت ادامه یافت.
بازتاب بینالمللی نماز جمعه و روز قدس
نماز جمعه تهران همواره بازتابی بینالمللی داشته است. خطبههای آن بهویژه درباره فلسطین، استکبارستیزی و مسائل جهان اسلام، در رسانههای منطقهای و جهانی پوشش داده میشود. خطبههای عربی رهبر انقلاب در نماز جمعه تاریخی دیماه ۱۳۹۸ نمونهای بارز از انتقال پیام انقلاب اسلامی به جهان عرب بود. همچنین ابتکار روز جهانی قدس از سال ۱۳۵۸، نماز جمعه را به بستری برای اتحاد امت اسلامی علیه صهیونیسم تبدیل کرده است.
نماز جمعه؛ میراث ماندگار انقلاب اسلامی
در جمعبندی میتوان گفت نماز جمعه در جمهوری اسلامی صرفاً یک فریضه عبادی نیست بلکه نهادی راهبردی و میراث ماندگار انقلاب اسلامی است. این نهاد طی چهار دهه گذشته به پیونددهنده نسلهای مختلف، سنگر آگاهیبخشی و نماد وحدت ملی تبدیل شده است. هر جمعه که ندای «اللهاکبر» در مصلاهای ایران طنینانداز میشود، آرمانهای انقلاب زنده میشود و نقشههای دشمن برای ایجاد یأس و تفرقه نقش بر آب میگردد.