علی محمد نوروزی شاهتوری:
تحلیل ماده چهارم آییننامه داخلی مجلس شورای اسلامی
نگاهی از منظر حکمرانی، عدالت سازمانی و نظم نهادی
در ظاهر، ماده چهارم آییننامه داخلی مجلس شورای اسلامی به مسئلهای ساده و تشریفاتی اشاره دارد: تعیین جایگاه نمایندگان در صحن علنی مجلس. اما در باطن، این ماده حامل مفاهیم عمیقتری از نظم نهادی، برابری سیاسی و عدالت در حکمرانی است. بر اساس این ماده، جایگاه هر نماینده پس از تأیید اعتبارنامه، به حکم قرعه تعیین میشود و این قرعهکشی هر شش ماه یکبار تجدید خواهد شد. در دو ردیف نخست نیز صندلیهایی برای رئیسجمهور، معاونان او، اعضای شورای نگهبان و سایر مقامات رسمی در نظر گرفته شده است.
عدالت در حکمرانی و برابری سیاسی
اصول حکمرانی عادلانه اقتضا میکند که هیچ فرد یا گروهی در ساختار تصمیمگیری از امتیاز نمادین یا موقعیت برتر برخوردار نباشد. تعیین جایگاه نمایندگان بر اساس قرعه، نمادی از برابری سازمانی در نظام حکمرانی جمهوری اسلامی ایران است. در صحن علنی مجلس شورای اسلامی، همه نمایندگان در جایگاهی برابر مینشینند؛ جایگاهی که نه بر پایه نفوذ سیاسی، نه سابقه، و نه روابط جناحی، بلکه صرفاً بر پایه قرعه تعیین میشود.
این سازوکار ساده، به ظاهر فقط برای نظم فیزیکی است، اما در عمل نوعی بازتاب فرهنگی از حکمرانی مشارکتی است؛ جایی که قدرت، امتیاز ثابت و دائمی ندارد و موقعیتها میان نمایندگان به صورت چرخشی توزیع میشود. چنین ترتیبی از شکلگیری ساختارهای غیررسمی قدرت در درون نهاد قانونگذاری جلوگیری میکند و حس برابری و همارز بودن را در میان نمایندگان تقویت میکند.
نقش هیئترئیسه در حفظ نظم نهادی
هرچند ماده چهارم بهطور مستقیم به موضوع اعتراض نمایندگان اشاره نمیکند، اما از منظر حقوق اداری، هیئترئیسه مجلس شورای اسلامی مرجع تصمیمگیر در این موارد محسوب میشود. در صورت اعتراض یا درخواست تغییر جایگاه، نماینده میتواند کتبا یا شفاهاً موضوع را به هیئترئیسه ارجاع دهد. بررسی این موارد در چارچوب وظایف هیئترئیسه قرار میگیرد و تصمیم نهایی با نظر این نهاد اتخاذ میشود.
این تمرکز تصمیمگیری، نشانهی وجود نظام حکمرانی داخلی منسجم در مجلس است؛ نظامی که مانع از تصمیمگیریهای پراکنده و سلیقهای میشود و قواعد رفتاری نمایندگان را بر پایهی نظم، نه روابط شخصی، تنظیم میکند.
استثناها و ملاحظات انسانی
هر نظام حکمرانی کارآمد باید در کنار انضباط، انعطافپذیری انسانی نیز داشته باشد. در عمل، مجلس شورای اسلامی برای نمایندگانی که دارای شرایط جسمی خاص هستند (از جمله استفاده از ویلچر یا محدودیت حرکتی) تسهیلات ویژهای در نظر میگیرد. هیئترئیسه میتواند جایگاه چنین نمایندگانی را در ردیفهای جلو یا نزدیک مسیرهای تردد تعیین کند تا دسترسی آسانتری به امکانات و مسیر خروج داشته باشند.
همچنین در موارد خاص مانند بیماری، دوران نقاهت یا نیاز به استفاده از تجهیزات خاص، جابهجایی موقت صندلی با نظر هیئترئیسه ممکن است. این ملاحظات، جلوهای از حکمرانی انسانی و کرامتمحور در درون ساختار مجلس به شمار میرود.
نماد نظم و گردش قدرت
قرعهکشی دورهای جایگاهها تنها یک عمل اداری نیست، بلکه نشانهای از فلسفهی گردش قدرت در حکمرانی دموکراتیک است. تکرار قرعه هر شش ماه یادآور این حقیقت است که در مجلس، جایگاه هیچ نمایندهای دائمی نیست و شأن نمایندگی به عملکرد و گفتار او وابسته است، نه به موقعیت صندلیاش. این موضوع از ایجاد فاصله نمادین میان «پیشکسوتان» و «تازهواردان» جلوگیری میکند و پیام روشنی دارد: در نظام حکمرانی جمهوری اسلامی، همه در برابر قانون و ساختار نهادی برابرند.
ماده چهارم آییننامه داخلی مجلس شورای اسلامی در نگاه نخست ممکن است تشریفاتی به نظر برسد، اما در واقع بنیانی برای حکمرانی عادلانه، منظم و انسانی در نهاد قانونگذاری کشور است. این ماده با بهرهگیری از سازوکار سادهای چون قرعه، از شکلگیری سلسلهمراتب غیررسمی در مجلس جلوگیری میکند و الگویی کوچک اما معنادار از عدالت در حکمرانی ارائه میدهد.
در نهایت، اهمیت چنین قواعدی نه در ظاهر فنی آن، بلکه در پیام نهادی آن است: حاکمیت قانون، برابری جایگاهها و حفظ کرامت انسانی حتی در جزئیترین مناسبات درون نهاد قانونگذاری.
منبع:
آیین نامه داخلی مجلس
علی محمد نوروزی شاهتوری