جهان امروز و ضرورت حکمرانی هوشمند
دنیای معاصر، عصر تحولات سریع و پیچیدگی‌های فزاینده است. رشد جمعیت و گسترش شهرنشینی، مدیریت جوامع را با دشواری‌های متعددی مواجه ساخته است. در این شرایط، شیوه‌های سنتی حکمرانی دیگر کارایی لازم را ندارند و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای ارتقای شفافیت، کارآمدی و مشارکت مردمی به نیازی حیاتی تبدیل شده است. فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، بلاکچین، اینترنت اشیا، کلان‌داده‌ها، متاورس و وب ۳.۰ امروزه به ابزارهای کلیدی حکمرانی تبدیل شده‌اند. این تحولات، مفاهیمی مانند دولت الکترونیک، شهر هوشمند و حکمرانی دیجیتال را به همراه آورده که همگی در راستای بهینه‌سازی فرآیندهای مدیریتی و تقویت نقش شهروندان عمل می‌کنند. ایران نیز به عنوان کشوری با پیچیدگی‌های روزافزون، باید به سمت حکمرانی هوشمند حرکت کند. با توجه به ظرفیت‌های بالای نیروی انسانی و فناوری، ایران می‌تواند در این زمینه پیشرو باشد.
تحول مفهوم حکمرانی با فناوری
حکمرانی در عصر حاضر دیگر به روش‌های سنتی محدود نمی‌شود. فناوری‌های دیجیتال، دقت، شفافیت و کارایی تصمیم‌گیری‌ها را افزایش داده‌اند. دولت‌ها با بهره‌گیری از این ابزارها می‌توانند خدمات عمومی را بهبود بخشند، فساد را کاهش دهند و تعامل با شهروندان را گسترش دهند. الگوریتم‌های پیشرفته نیز امکان پیش‌بینی روندهای اجتماعی و مدیریت بحران‌ها را فراهم می‌کنند. "مردمسالاری دیجیتال" از دیگر دستاوردهای این تحول است که از طریق پلتفرم‌های آنلاین، مشارکت مستقیم مردم در تصمیم‌گیری‌ها را ممکن ساخته است. رأی‌گیری الکترونیکی، شفافیت مالی و مبارزه با فساد از مزایای این رویکرد هستند. دولت‌های هوشمند نیز با استفاده از فناوری‌هایی مانند اینترنت اشیا و هوش مصنوعی، خدمات حوزه‌های حمل‌ونقل، بهداشت و امنیت را متحول کرده‌اند. البته موفقیت این خدمات منوط به تأمین امنیت سایبری و آموزش شهروندان است.
مشارکت مردم: رکن اساسی حکمرانی
حکمرانی اثربخش بدون مشارکت مردمی ناقص و ناپایدار است. تجربه تاریخی نشان داده حکومت‌های مردمی از مشروعیت و ثبات بیشتری برخوردارند. امروزه با گسترش فناوری‌های ارتباطی، نقش مردم در تصمیم‌گیری‌ها پررنگ‌تر شده است. نهادهای مدنی نیز به عنوان پل ارتباطی بین مردم و حاکمیت عمل می‌کنند. آموزه‌های دینی نیز بر این مشارکت تأکید دارند، چنانچه در آیه ۱۱ سوره رعد آمده است: "خداوند سرنوشت قومی را تغییر نمی‌دهد مگر آنکه خودشان تغییر ایجاد کنند." انقلاب اسلامی ایران نمونه بارزی از این مشارکت مردمی بود که پس از آن، مکانیسم‌هایی مانند انتخابات برای نقش‌آفرینی مردم ایجاد شد. با این حال، هنوز نیاز به بسترسازی بیشتر برای افزایش مشارکت در تمام عرصه‌ها احساس می‌شود.
فناوری‌های حکمرانی (GovTech)
فناوری‌های حکمرانی به مجموعه ابزارهایی اطلاق می‌شود که کارایی دولت‌ها را افزایش می‌دهند. این فناوری‌ها با دیجیتالی‌کردن فرآیندها، شفافیت را بهبود بخشیده و فساد را کاهش می‌دهند. هوش مصنوعی در شناسایی تخلفات مالی، بلاکچین در ایجاد سوابق شفاف و اینترنت اشیا در مدیریت منابع کاربرد دارند. دولت الکترونیک نیز با ارائه خدمات آنلاین مانند صدور مجوزها و پرداخت مالیات، رضایت شهروندان را افزایش داده است. این تحولات منجر به حکمرانی پاسخگوتر و اثربخش‌تر شده‌اند.
نمونه‌های موفق در ایران
ایران گام‌هایی در زمینه حکمرانی هوشمند برداشته است:
- سامانه خودنویس: ثبت رایگان قراردادهای اجاره برای کاهش هزینه‌های واسطه‌گری
- سامانه ملی املاک: تجمیع اطلاعات سکونتی ۱۰.۵ میلیون خانواده
- سامانه حسابرسی دیوان محاسبات: نظارت هوشمند بر ۴۰۰۰ دستگاه اجرایی
- طرح دیوان‌یار: افزایش مشارکت مردمی در نظارت مالی
- استفاده از تاکسی‌های اینترنتی در اربعین: مدیریت ۱۰۰ هزار سفر
این تجربیات نشان می‌دهد ایران ظرفیت بالایی برای توسعه حکمرانی هوشمند دارد.