ایران در قلب چالش‌های اقلیمی فرامرزی: از تنش آب تا همکاری‌های منطقه‌ای برای مهار گردوغبار
بحران آب در مرزهای شرقی: هیرمند، آزمونی برای دیپلماسی محیط‌زیستی
رود هیرمند، شریان حیاتی سیستان و بلوچستان، به نماد تنش‌های فرامرزی ایران و افغانستان تبدیل شده است. با ساخت سدهای متعدد توسط افغانستان روی این رود (از جمله سد کمالخان)، ورودی آب به تالاب بین‌المللی هامون به کمتر از ۱۰٪ کاهش یافته و خشکیدن این تالاب، طوفان‌های گردوغبار بی‌سابقه‌ای را در شرق ایران ایجاد کرده است. دولت ایران با اتکا به «معاهده ۱۳۵۱ هیرمند» که سهم سالانه ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب را برای ایران تضمین می‌کند، همواره بر لزوم پایبندی افغانستان تاکید دارد. اما ناامنی در مرزها، تغییرات اقلیمی، و اختلافات سیاسی، اجرای این معاهده را با چالش مواجه کرده است. سازمان‌های مردمی در دو سوی مرز، اخیراً با راه‌اندازی کمپین «آب برای هامون»، خواستار تشکیل کارگروه فنی مشترک با میانجیگری سازمان ملل شده‌اند.
طوفان‌های گردوغبار: ایران در محاصره منشأهای خارجی
بر اساس گزارش «سازمان حفاظت محیط زیست ایران»، بیش از ۸۰٪ کانون‌های گردوغبار که سالانه ۲۳ استان ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهند، در عراق، عربستان سعودی، سوریه، و افغانستان قرار دارند. خشکیدن تالاب‌های بین‌النهرین در عراق به دلیل سدسازی ترکیه بر دجله و فرات، اصلی‌ترین عامل تشدید این بحران است. ایران در سال‌های اخیر با امضای «تفاهم‌نامه همکاری زیست‌محیطی با عراق» و اجرای پروژه‌های مشترک مانند کاشت نیزار در مرزهای غربی، تلاش کرده است تا منشأ گردوغبار را مهار کند. با این حال، نبود بودجه کافی و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، سرعت این اقدامات را کاهش داده است. در خوزستان، جایی که گردوغبار گاهی visibility را به کمتر از ۵۰ متر می‌رساند، بیمارستان‌ها شاهد افزایش ۳۰۰٪ مراجعات تنفسی در فصل تابستان هستند.
دیپلماسی آب در قفقاز: رود ارس و تنش‌های پنهان
رود ارس، مرز طبیعی ایران با جمهوری آذربایجان و ارمنستان، به تازگی به کانون اختلافات پنهان تبدیل شده است. ساخت نیروگاه برق‌آبی «خداآفرین» توسط ایران بر روی این رود، اعتراض باکو را برانگیخته، چرا که آذربایجان ادعا می‌کند این پروژه سهم آب آن کشور را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، ارمنستان نیز از کاهش آب ورودی به دشت «مغری» به دلیل فعالیت‌های ایران گلایه دارد. ایران اما با استناد به «پروتکل ۱۹۲۱ ترکمنچای»، حق خود برای بهره‌برداری مشروط از ارس را تایید می‌کند. کارشناسان هشدار می‌دهند که تشدید این اختلافات در شرایط تغییرات اقلیمی، می‌تواند امنیت انرژی و غذایی منطقه قفقاز را تهدید کند.
همکاری‌های منطقه‌ای: از گفت‌وگو تا عمل
ایران در سالیان اخیر گام‌هایی هرچند کوچک برای تبدیل تنش‌های اقلیمی به فرصت همکاری برداشته است. پروژه «کمربند سبز مشترک» با پاکستان در مرزهای سیستان، که هدف آن کاشت ۱۰ میلیون درخت برای مقابله با فرسایش بادی است، نمونه‌ای از این اقدامات است. همچنین، ایران در «اجلاس سران کشورهای حاشیه اقیانوس هند» (IORA)، پیشنهاد ایجاد «صندوق مشترک مقابله با گردوغبار» را مطرح کرده که تاکنون با استقبال محدودی روبرو شده است. با این حال، برخی ابتکارات داخلی مانند راه‌اندازی «ستاد ملی مقابله با گردوغبار» و استفاده از فناوری‌های نوین مانند پهپادهای پخش مالچ گیاهی، نشان می‌دهد که ایران ظرفیت تبدیل شدن به الگویی منطقه‌ای در مدیریت بحران‌های فرامرزی را دارد.
تحریم‌ها و محیط‌زیست: چالشی دوچندان
تحریم‌های بین‌المللی، توان ایران برای خرید فناوری‌های سبز، جذب سرمایه گذاری خارجی در پروژه‌های مشترک، و حتی واردات داروهای مورد نیاز برای مقابله با آثار بهداشتی گردوغبار را محدود کرده است. به عنوان مثال، شرکت های اروپایی حاضر به فروش سامانه‌های تصفیه آب پیشرفته به ایران نیستند، یا بانک‌ها از انتقال پول برای پروژه کاشت درخت در عراق خودداری می‌کنند. با این حال، ایران تلاش می‌کند با تکیه بر توان داخلی، مانند ساخت تصفیه‌خانه‌های محلی در روستاهای مرزی و آموزش جوامع محلی برای مدیریت پایدار آب، بر این موانع غلبه کند.