تحول فرهنگی
دانشگاه‌ها در نظام جمهوری اسلامی ایران، نه‌فقط مراکز آموزش و پژوهش، بلکه نهادهایی تمدن‌ساز و اثرگذار در جهت‌دهی فکری، ارزشی و فرهنگی جامعه محسوب می‌شوند. با این حال، شواهد نشان می‌دهد که در دهه‌های گذشته، دانشگاه‌ها از تحقق کامل مأموریت فرهنگی خود بازمانده‌اند و گسست‌هایی میان نظام آموزشی با آرمان‌های انقلاب اسلامی دیده می‌شود. رهبر معظم انقلاب، بارها و به‌صورت مکرر، نسبت به ضرورت «تحول فرهنگی در دانشگاه‌ها» هشدار داده‌اند و آن را مقدمه‌ای برای تحول در جامعه و شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی دانسته‌اند. اما نبود الگوهای راهبردی و مدیریتی بومی و مبتنی بر دیدگاه‌های اسلامی-انقلابی، موجب شده است تلاش‌ها در این حوزه اغلب مقطعی، ناکارآمد و غیرنظام‌مند باشد. ارائه الگویی جامع، عملیاتی و بومی برای مدیریت تحول فرهنگی در دانشگاه‌های ایران، با تکیه بر چارچوب نظری و تحلیلی بیانات آیت‌الله خامنه‌ای، به‌منظور:
- جهت‌دهی فرهنگی دانشگاه در مسیر آرمان‌های انقلاب اسلامی؛
- ارتقاء فرهنگ عمومی دانشجویی مبتنی بر هویت اسلامی-ایرانی؛
- تقویت نقش دانشگاه در فرآیند تمدن‌سازی اسلامی.
این الگو بر یک منظومه معرفتی و ارزشی استوار است که از تحلیل بیانات رهبری در موضوعات دانشگاه، فرهنگ، تمدن و مدیریت فرهنگی استخراج شده و در آن مفاهیمی بنیادین چون «مهندسی فرهنگی»، «جهاد علمی و فرهنگی»، «تمدن نوین اسلامی»، «خودباوری ملی» و «نظام‌سازی فرهنگی» نقشی محوری دارند. در این نگاه، فرهنگ نه صرفاً بخشی از دانشگاه، بلکه بستر و افق تمام فعالیت‌های دانشگاهی است؛ به‌طوری‌که بدون تحقق فرهنگ مطلوب، حتی پیشرفت علمی نیز در راستای اهداف انقلاب نخواهد بود.
مؤلفه‌های الگوی پیشنهادی
الگوی مدیریت تحول فرهنگی پیشنهادی از شش مؤلفه اصلی تشکیل شده است:
- ارزش‌های بنیادین: شامل ایمان، عدالت‌محوری، عقلانیت دینی، خودباوری ملی و التزام به ولایت فقیه؛
- ساختارها: بازمهندسی ساختار دانشگاه به نحوی که امکان تحقق فرهنگ اسلامی در سازمان و فرایندهای آن فراهم شود؛
- محتوا: بازنگری در محتوای آموزشی و پژوهشی برای تقویت پیوند آن با ارزش‌های دینی-ملی؛
- کنشگران: اساتید، دانشجویان، مدیران فرهنگی و نهادهای حوزوی به‌عنوان بازیگران کلیدی تحول؛
- فرایندها: فرایندهای مستمر تربیتی، آموزشی و رسانه‌ای که تغییر فرهنگی را تسهیل می‌کنند؛
- محیط فرهنگی: توجه به زمینه‌های اجتماعی، سیاسی و بومی محیط دانشگاهی به‌عنوان عامل زمینه‌ساز موفقیت تحول.
فرآیند اجرایی الگو تحول فرهنگی
فرآیند مدیریت تحول فرهنگی در دانشگاه‌ها بر اساس یک چرخه پنج‌مرحله‌ای طراحی شده است:
- شناخت و ارزیابی وضع موجود فرهنگی؛
- تدوین چشم‌انداز فرهنگی دانشگاه بر اساس بیانیه گام دوم انقلاب؛
- طراحی مداخلات هدفمند فرهنگی (آموزشی، تربیتی، ارتباطی و ساختاری)؛
- اجرای برنامه‌ها با مشارکت نهادهای دانشگاهی و تشکل‌های فرهنگی؛
- پایش، ارزیابی و بازخوردگیری مستمر با شاخص‌های فرهنگی مشخص.
نمونه‌های عملی از تحول فرهنگی
نمونه‌هایی از اقدامات موفق در راستای تحول فرهنگی بر اساس این چارچوب، شامل موارد زیر است:
- راه‌اندازی کرسی‌های آزاداندیشی برای ارتقاء فضای گفت‌وگوی عقلانی؛
- طرح ضیافت اندیشه اساتید به‌منظور ارتقاء معرفتی کادر علمی؛
- اردوهای جهادی و فرهنگی دانشجویان با هدف تربیت مسئولانه و اجتماعی؛
- پویش‌های رسانه‌ای انقلابی در دانشگاه‌ها؛
- تجربه‌های موفق در دانشگاه امام صادق (ع)، دانشگاه شریف، دانشگاه آزاد اسلامی قزوین و دیگر دانشگاه‌هایی که پیوند میان دین، علم و فرهنگ را تقویت کرده‌اند.
راهبردهای سیاستی تحول فرهنگی
برای پیاده‌سازی مؤثر این الگو، مجموعه‌ای از راهبردهای سیاستی در سطوح مختلف پیشنهاد می‌شود:
- تأسیس ستاد ملی مدیریت تحول فرهنگی دانشگاه‌ها با رویکرد بین‌نهادی (وزارت علوم، نهاد رهبری، شورای عالی انقلاب فرهنگی)؛
- گنجاندن تحول فرهنگی دانشگاه‌ها در اسناد بالادستی کشور (مانند برنامه هفتم توسعه).
- تشکیل شورای راهبری تحول فرهنگی در هر دانشگاه با حضور بازیگران کلیدی؛
- بازنگری محتوای دروس عمومی و اختصاصی با رویکرد تمدن‌ساز؛
- فعال‌سازی پیوست فرهنگی برای پروژه‌ها و سیاست‌های دانشگاهی؛
- اختصاص منابع مالی پایدار به فعالیت‌های فرهنگی و مشوق‌های معنوی برای فعالان فرهنگی؛
- طراحی و استقرار نظام ارزیابی فرهنگی هوشمند.
جمع‌بندی
تحول فرهنگی در دانشگاه‌ها نه یک پروژه مقطعی، بلکه یک فرایند تمدن‌ساز، پیوسته و راهبردی است که بدون الگوی روشن و همگرایی نهادهای تصمیم‌ساز، امکان تحقق نخواهد یافت. الگوی پیشنهادی با تکیه بر اندیشه‌های آیت‌الله خامنه‌ای، کوشیده است سازوکار عملیاتی برای این تحول فراهم آورد؛ الگویی که ریشه در بوم و فرهنگ اسلامی-ایرانی دارد، با آرمان‌های انقلاب اسلامی همساز است و بر نقش‌آفرینی فعال دانشگاهیان متعهد در ساخت آینده‌ای بهتر تأکید دارد. اجرای این الگو نیازمند اراده‌ای سیاسی، مدیریتی و فرهنگی است که دانشگاه را نه صرفاً آموزش‌محور، بلکه در مقام قلب تپنده تحول فرهنگی جامعه بازتعریف کند.
منبع:
مطالعات مدیریت دولتی ایران-بهار 1401- محسن جاجرمی زاده