فرهنگ دانشگاهی
دانشگاه‌ها به عنوان نهادهایی اجتماعی و فرهنگی، دارای ساختاری پیچیده و متأثر از نظام باورها، ارزش‌ها، هنجارها و کنش‌های فرهنگی‌اند. «فرهنگ دانشگاهی» نه تنها بستر تعاملات علمی و آموزشی را شکل می‌دهد، بلکه شاخصی کلیدی در کیفیت و اثربخشی عملکرد دانشگاه‌ها محسوب می‌شود. با توجه به نقش راهبردی دانشگاه فرهنگیان در تربیت معلم، شناسایی مؤلفه‌های فرهنگ دانشگاهی در این دانشگاه، ضرورتی انکارناپذیر برای ارتقاء کیفیت نظام آموزش و پرورش کشور است. فرهنگ دانشگاهی یکی از عوامل مؤثر در موفقیت یا ناکامی برنامه‌های اصلاحی در دانشگاه‌هاست. در دانشگاه فرهنگیان، به دلیل نقش واسطه‌ای آن در تربیت نسل آینده معلمان، این موضوع از اهمیتی مضاعف برخوردار است. شناخت مؤلفه‌های فرهنگ دانشگاهی می‌تواند منجر به تدوین سیاست‌هایی برای بهبود جو دانشگاهی، افزایش مشارکت اعضای هیئت علمی و دانشجویان، و ارتقاء سطح تعلق سازمانی شود.
تحلیل داده‌ها منجر به شناسایی هفت مؤلفه اصلی فرهنگ دانشگاهی در دانشگاه فرهنگیان شد:
- فرهنگ دینی و مذهبی: نقش پررنگ هویت دینی در روابط، مناسبات و سیاست‌های دانشگاهی.
- هنجارها و ارزش‌های فرهنگی حاکم: اهمیت تعاملات محترمانه، رعایت حرمت و آداب در محیط دانشگاه.
- فرهنگ مادی دانشگاه: توجه به نمادها، معماری، امکانات فیزیکی و تجهیزات دانشگاهی به عنوان بازتاب فرهنگ.
- فعالیت‌های آموزشی: کیفیت تدریس، تعامل استاد-دانشجو و تعهد به رسالت تربیتی.
- فعالیت‌های پژوهشی: ارزش‌گذاری پژوهش و وجود فرصت‌ها و مشوق‌های تحقیقاتی.
- ارتقاء فرهنگی اعضای دانشگاه: توسعه مهارت‌ها، مشارکت در برنامه‌های فرهنگی و ایجاد حس تعلق.
- فرهنگ مشارکت علمی و صنفی: تعامل بین اعضا، فعالیت تشکل‌ها و روحیه مشارکت اجتماعی و دانشگاهی.
تحلیل سیاستی فرهنگ دانشگاه
یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که فرهنگ دانشگاهی در دانشگاه فرهنگیان دارای ویژگی‌هایی منحصربه‌فرد و متمایز از سایر نهادهای آموزش عالی کشور است. تأکید ویژه بر مؤلفه‌هایی چون فرهنگ دینی، اخلاق حرفه‌ای و رویکرد تربیت‌محور به آموزش، بستری فراهم می‌سازد برای تعریف و پیاده‌سازی یک «الگوی بومی از دانشگاه تربیت‌محور» که در آن تربیت فرهنگی و ارزشی معلمان آینده در کنار ارتقاء دانش حرفه‌ای آنان قرار گیرد. با این وجود، تداوم و تعمیق این مسیر نیازمند رفع چالش‌های ساختاری و فرهنگی متعددی است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ضعف زیرساخت‌های پژوهشی که منجر به کاهش انگیزه تولید علمی و ضعف در شکل‌گیری فرهنگ تحقیق‌محور می‌شود؛
- نبود توازن و انسجام در مشارکت صنفی و فرهنگی دانشجویان و اساتید که مانع از پویایی و پایداری حیات فرهنگی دانشگاه می‌گردد؛
- و فقدان نظام مشخص برای ارتقاء مستمر فرهنگ دانشگاهی، که موجب می‌شود تلاش‌های پراکنده فرهنگی به نتایج پایدار نینجامد.
پیشنهادهای سیاستی فرهنگ دانشگاهی
در دانشگاه فرهنگیان جهت نیل به الگوی بومی دانشگاه تربیت‌محور، اجرای بسته‌ای از سیاست‌های هدفمند و چندسطحی ضروری است:
-
استقرار نظام جامع سنجش و ارزیابی فرهنگ دانشگاهی
طراحی و پیاده‌سازی نظامی منسجم برای ارزیابی مستمر مؤلفه‌های هفت‌گانه فرهنگ دانشگاهی، به عنوان بخشی از ارزیابی عملکرد سالانه پردیس‌ها و مراکز دانشگاه فرهنگیان در سراسر کشور. -
تدوین برنامه توسعه فرهنگی یکپارچه درون‌دانشگاهی
طراحی برنامه‌ای آموزشی و اجرایی برای ارتقای سواد فرهنگی، مهارت‌های ارتباطی، مدیریت تعارض، و تقویت هویت سازمانی در بین اعضای هیئت علمی، کارکنان و دانشجویان. -
بازنگری در سیاست‌های جذب و گزینش منابع انسانی
اصلاح فرآیند جذب هیئت علمی و پذیرش دانشجو بر پایه شاخص‌های انطباق فرهنگی، تعهد تربیتی و پایبندی به ارزش‌های دانشگاه فرهنگیان. -
تقویت زیست‌بوم پژوهش تربیتی با مشوق‌های ساختاری
اختصاص اعتبارات هدفمند و تسهیلات پژوهشی برای مطالعات کاربردی در حوزه تعلیم و تربیت، به منظور ارتقاء جایگاه پژوهش در فرهنگ دانشگاهی و ارتقای انگیزه علمی اساتید و دانشجومعلمان. -
توانمندسازی و حمایت از تشکل‌های دانشجویی و صنفی
فراهم‌سازی سازوکارهای قانونی و ساختاری برای فعالیت مستمر، مشارکت‌جویانه و مؤثر تشکل‌ها، با هدف نهادینه‌سازی فرهنگ گفتگو، مطالبه‌گری مسئولانه و تعامل میان ذی‌نفعان دانشگاه. -
بازآفرینی فضاها و نمادهای دانشگاهی بر اساس هویت تربیتی
بازتعریف عناصر بصری و معماری فضاهای دانشگاهی با تکیه بر نشانه‌ها، سمبل‌ها و الگوهای فرهنگی-تربیتی، به منظور تقویت حس تعلق و بازتاب‌دادن رسالت فرهنگی دانشگاه فرهنگیان.
الزامات اجرای سیاست‌های فرهنگ دانشگاهی
اجرای مؤثر سیاست‌های پیشنهادی در راستای تقویت فرهنگ دانشگاهی دانشگاه فرهنگیان، مستلزم رعایت پیش‌نیازها و فراهم‌سازی الزامات اجرایی زیر است:
-
تعهد و همراهی مدیریت دانشگاه با رویکرد فرهنگی و بومی‌محور
مشارکت فعال مدیران ارشد دانشگاهی در طراحی و پیشبرد برنامه‌های فرهنگی، با پذیرش رویکردی که بر تربیت، بومی‌سازی و ارزش‌محوری تأکید دارد. -
تخصیص منابع مالی پایدار و مستقل برای توسعه فرهنگی
پیش‌بینی ردیف بودجه مشخص برای فعالیت‌های فرهنگی-تربیتی در ساختار بودجه‌ای دانشگاه، به‌منظور تضمین پایداری برنامه‌ها و پرهیز از وابستگی به منابع ناپایدار یا پروژه‌محور. -
تربیت و به‌کارگیری مشاوران فرهنگی-تربیتی متخصص
ایجاد سازوکارهای حرفه‌ای برای آموزش و استقرار نیروهای متخصص در نقش تسهیل‌گر تغییرات فرهنگی و هدایت فرآیندهای تربیتی در فضای دانشگاهی. -
استقرار نظام ارزیابی مستمر و ترکیبی (کیفی–کمی)
طراحی ابزارهای معتبر سنجش برای پایش مستمر تغییرات فرهنگی، با ترکیب روش‌های کمّی (مانند پرسش‌نامه‌ها و شاخص‌های عملکرد) و کیفی (نظیر مصاحبه‌ها و گروه‌های کانونی).
نتیجه‌گیری
فرهنگ دانشگاهی در دانشگاه فرهنگیان صرفاً بازتاب شرایط جاری نیست، بلکه نقشه‌راهی است برای شکل‌دهی به آینده تربیت معلم در ایران. این فرهنگ، واجد ظرفیت‌هایی منحصر به‌فرد است که در صورت شناسایی و نهادینه‌سازی، می‌تواند به الگویی برای سایر نهادهای آموزشی کشور تبدیل شود. سیاست‌گذاری مؤثر در این حوزه مستلزم توجه به تجربه‌های زیسته دانشجویان، اساتید و مدیران، و تبدیل آن‌ها به مولفه‌هایی سیاست‌پذیر است. یافته‌های این پژوهش، چارچوبی فراهم می‌سازند برای بازطراحی سیاست‌های فرهنگی دانشگاه فرهنگیان در سطوح مختلف برنامه‌ریزی، و می‌توانند نقش مبنایی در تقویت رویکرد تربیت‌محور در آموزش عالی ایفا کنند.
منبع: