ساختار دانشگاه‌های ایران

با گذشت بیش از چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، ساختار دانشگاه‌های ایران همچنان در چارچوب مدل‌ها و مأموریت‌های برگرفته از تمدن غربی تعریف می‌شود؛ الگویی که با اهداف معرفتی، اجتماعی و تمدنی انقلاب اسلامی ناهماهنگ است. این وضعیت موجب شده است تا دانشگاه‌ها نقش مؤثری در تحقق تمدن نوین اسلامی ایفا نکنند و در تربیت نخبگان مؤمن، متعهد و راهبردشناس نیز با ضعف‌های جدی مواجه باشند. گسست بین سه عرصه آموزش، پژوهش و تربیت انسانی، حاکی از نبود یک چارچوب نظری و راهبردی بومی است. افزون بر آن، سیاست‌های توسعه علم و فناوری نیز غالباً ترجمه‌محور، وابسته و فاقد پیوند ارگانیک با گفتمان انقلاب اسلامی‌اند. در چنین شرایطی، ضرورت طراحی و استقرار الگویی جامع، بومی، تمدن‌ساز و مبتنی بر منظومه فکری امامین انقلاب برای بازتعریف دانشگاه در تراز انقلاب اسلامی، بیش از پیش احساس می‌شود.

مقاله بر پایه تحلیل مضمون بیش از 470 متن از امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری (بیانات، پیام‌ها، احکام و سخنرانی‌ها)، الگوی دانشگاه تراز انقلاب اسلامی را در پنج بُعد اصلی و بیست مؤلفه کلیدی صورت‌بندی می‌کند:

تأثیرات کلان و راهبردی دانشگاه در تحقق اهداف تمدنی انقلاب اسلامی

دانشگاه تراز انقلاب اسلامی، نهادی صرفاً آموزشی یا پژوهشی نیست، بلکه باید به عنوان موتور پیشران تمدن‌سازی اسلامی ایفای نقش کند. پیامدهای کلان چنین دانشگاهی، در افقی بلندمدت و راهبردی، در قالب پنج محور زیر تبلور می‌یابد:

1. پشتیبانی از تثبیت انقلاب و استقرار نظام اسلامی
   دانشگاه با تربیت نخبگان مؤمن، متعهد و کارآمد، به تثبیت نهادهای انقلابی و تقویت ساخت درونی نظام کمک می‌کند.

2. زمینه‌سازی برای شکل‌گیری دولت اسلامی
   دانشگاه باید نیروی انسانی لازم برای شکل‌گیری و اداره دولت اسلامی را تربیت کرده و الگوهای حکمرانی اسلامی را تقویت کند.

3. مشارکت فعال در ایجاد جامعه اسلامی
   دانشگاه در تولید سبک زندگی اسلامی، فرهنگ عمومی متعالی، و ساختارهای اجتماعی متوازن نقشی سازنده دارد.

4. هم‌افزایی برای تحقق امت و تمدن نوین اسلامی
   با صدور دانش بومی، الگوسازی فکری، و مرجعیت علمی در جهان اسلام، دانشگاه ایرانی باید پیشگام در تحقق تمدنی نوین و عدالت‌محور باشد.

5. استقرار منظومه آرمانی اسلام در نظام دانایی کشور
   دانشگاه باید مظهر تحقق گفتمان اسلام ناب محمدی در حوزه دانش، تربیت، اخلاق، سیاست و فناوری باشد.

6. دستاوردهای میان‌مدت و راهبردی دانشگاه در مسیر تحقق مأموریت تمدنی

 

دانشگاه تراز انقلاب اسلامی باید در سطحی فراتر از کارکردهای سنتی دانشگاهی، به تولید نتایج مؤثر و راهبردی در عرصه تمدن‌سازی مبادرت ورزد. چهار نتیجه کلیدی و میانی این الگو عبارت‌اند از:

1. توانمندسازی نظام اسلامی برای اداره کارآمد جامعه
   با تربیت نیروهای عالم، مدیر، و متعهد، دانشگاه به ساخت زیرساخت انسانی و دانشی برای اداره کارآمد نهادهای اسلامی در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کمک می‌کند.

2. کسب مرجعیت فکری، علمی و فناورانه در سطح ملی و جهانی
   دانشگاه باید به جایگاه رهبری در تولید اندیشه، توسعه علم، و نوآوری فناورانه در سطح منطقه‌ای و جهانی دست یابد و مرجع علمی مورد رجوع امت اسلامی باشد.

3. شکستن انحصار علم و فناوری غربی
   با تقویت خودباوری علمی و استقلال دانشی، دانشگاه ایرانی باید زنجیره وابستگی به مدل‌ها، روش‌ها و منابع معرفتی غرب را قطع کرده و نظام دانایی بومی خود را بنا نهد.

4. ایجاد زبان علمی مستقل، مؤمنانه و درون‌زا
   دانشگاه تراز انقلاب، به‌تدریج باید به زبانی علمی و گفتمانی دست یابد که برآمده از فرهنگ اسلامی، بوم ایرانی و گفتمان انقلاب باشد و در آن، علم در خدمت عدالت، معنویت و پیشرفت تعریف شود.

 

منابع اساسی و پیش‌نیازهای تحقق دانشگاه در تراز انقلاب اسلامی

دانشگاه تراز انقلاب اسلامی برای تحقق رسالت تمدنی خود، نیازمند بستری چندسویه و زیرساختی جامع است که هم سخت‌افزاری و فناورانه باشد و هم فرهنگی، انسانی و نهادی. تحقق این الگو بدون تأمین و هماهنگی این مؤلفه‌های بنیادین ممکن نیست. چهار محور اصلی در این زمینه عبارت‌اند از:

1. زیرساخت‌های فیزیکی و فناورانه پیشرفته
   دانشگاه تراز باید از زیرساخت‌های هوشمند، کارآمد و مبتنی بر فناوری‌های نوظهور برخوردار باشد؛ اعم از فضاهای پژوهشی، آزمایشگاه‌های نسل چهارم، شبکه‌های ارتباطی امن، سامانه‌های داده‌محور و بسترهای یادگیری ترکیبی و مجازی.

2. منابع انسانی مؤمن، خلاق و راهبردشناس
   تحقق اهداف این دانشگاه تنها با حضور استادان، مدیران، کارشناسان و دانشجویانی ممکن است که علاوه بر تخصص و مهارت، از ایمان عمیق، تعهد ارزشی، بصیرت سیاسی، روحیه جهادی، و توان تفکر راهبردی برخوردار باشند.

3. فرهنگ دانشگاهی تعالی‌بخش و تمدن‌ساز
   فضای فرهنگی حاکم بر دانشگاه باید الهام‌بخش خودسازی، آزاداندیشی، تفکر انتقادی، کرامت اخلاقی، روحیه مسئولیت‌پذیری اجتماعی، و تعلق هویتی به انقلاب اسلامی باشد. دانشگاهی که در آن علم در کنار حکمت، و نوآوری در خدمت عدالت قرار گیرد.

4. پیوندهای راهبردی با نهادهای انقلابی و مردمی
   دانشگاه تراز باید به‌صورت فعال و ساختاریافته با نظام حکمرانی جمهوری اسلامی، نهادهای فرهنگی و انقلابی، صنایع دانش‌بنیان، حوزه‌های علمیه و تشکل‌های مردمی در تعامل باشد. این پیوندها تضمین‌کننده کارکرد تمدن‌ساز دانشگاه و ماندگاری نقش آن در جامعه خواهند بود.

 

 ویژگی متمایز الگو

الگوی دانشگاه تراز انقلاب اسلامی، برخلاف بسیاری از مدل‌های وارداتی یا تطبیقی، از دل گفتمان انقلاب اسلامی و بر پایه منظومه فکری امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب(مدظله‌العالی) استخراج شده و واجد ویژگی‌های ممتاز زیر است:

• اصالت در مبانی و انطباق با گفتمان انقلاب اسلامی

• سازگاری با مدل‌های سیستمی مدیریت راهبردی

• ارزیابی‌پذیری، هدف‌مندی و قابلیت اجرا

• بنیاد تحول‌ساز در نظام آموزش عالی کشور

 

پیامدهای سیاستی و توصیه‌ها

الف. بازتعریف مأموریت دانشگاه‌ها به‌مثابه نهادهای تمدن‌ساز

• جایگزینی نگاه صرفاً آموزشی و پژوهشی با رویکرد تمدنی و اجتماعی در تعریف نهاد دانشگاه
• طراحی رسالت دانشگاه‌ها در چهار ساحت هم‌افزا: فردی (تربیت انسان تراز انقلاب)، اجتماعی (تحول جامعه)، نظام‌ساز (پشتیبانی از حکمرانی اسلامی) و امت‌ساز (نقش‌آفرینی در جهان اسلام)

ب. اصلاح ساختار حکمرانی علم و تربیت

• تقویت نهادهای سیاست‌گذار علم و فناوری با رویکرد انقلابی، تمدنی و راهبردی
• بازمهندسی نقش شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به‌مثابه مرجع راهبردی تمدن‌سازی علمی
• استقرار چرخه‌ی تصمیم‌سازی مبتنی بر نیازهای راهبردی انقلاب و نه صرفاً اسناد توسعه اقتباسی

 

پ .طراحی نظام ارزیابی دانشگاه تراز

• تدوین «شاخص‌های پایش دانشگاه تراز انقلاب اسلامی» با تمرکز بر ابعاد انسانی، دانشی، فرهنگی و تمدنی
• طراحی الگوهای ارزیابی ویژه برای وزارت علوم، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و نهادهای حامی علم اسلامی
• جایگزینی نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی صرفاً کمی‌گرا با مدل‌های بومی تعالی دانشگاهی

 

ت. تحول در محتوای آموزشی و ساختار علوم انسانی

• بومی‌سازی کامل دروس، سرفصل‌ها و منابع دانشگاهی با تأکید بر فرهنگ اسلامی-ایرانی
• نوسازی عمیق علوم انسانی در چارچوب مبانی اسلامی، نظریه‌پردازی بومی و نیازهای جامعه انقلابی
• هم‌پیوندسازی آموزش با عدالت، معنویت، استقلال و گفتمان پیشرفت اسلامی

 

ث.توسعه منابع انسانی در تراز انقلاب

• تربیت و جذب استادانی با شاخصه‌های حکمت، تقوا، جهاد علمی و توان راهبری فکری
• بازنگری در نظام ارتقاء اعضای هیئت علمی با معیارهایی ترکیبی از تخصص علمی، تعهد فرهنگی و بینش تمدنی
• ایجاد سازوکارهای تشویقی بر مبنای آرمان‌گرایی انقلابی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و مجاهدت علمی
•  

نتیجه‌گیری

الگوی دانشگاه تراز انقلاب اسلامی، الگویی منسجم، نظام‌مند و برآمده از گفتمان اصیل انقلاب اسلامی است که فراتر از اصلاحات شکلی، به‌مثابه ستون فقرات تحول بنیادین در نظام آموزش عالی جمهوری اسلامی ایران عمل می‌کند. این الگو نه‌تنها بر ارتقاء کیفیت علم و آموزش تمرکز دارد، بلکه با نگاهی تمدنی، مأموریت اصلی دانشگاه را در تربیت نیروی انسانی مؤمن، بصیر، خلاق و راهبردشناس و در بازتعریف دانشگاه به‌عنوان نهادی فرهنگی ـ سیاسی و تمدن‌ساز قرار می‌دهد. دانشگاه تراز، دانشگاهی است که در خدمت آرمان‌های انقلاب اسلامی، ساخت جامعه اسلامی و تحقق تمدن نوین اسلامی قرار دارد. این الگو، مسیر گذار از وضعیت تقلیدی و وابسته‌ی فعلی به مدلی اصیل، بومی، اثرگذار و الهام‌بخش در مقیاس ملی و امت اسلامی را ترسیم می‌کند.

 

منبع:

فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی، شماره 25، پاییز 1396- حامد نجاران طوسی و همکاران