اندیشکده تحول حکمرانی

جمعی از نویسندگان

ظرفیت‌های مغفول ایران و مسیر فعال‌سازی آن‌ها در چارچوب حکمرانی خوب

ایران از نظر وسعت سرزمینی، موقعیت جغرافیایی، منابع طبیعی، سرمایه انسانی و میراث فرهنگی، از معدود کشورهایی است که در چهار سطح «قدرت سرزمینی، اقتصادی، دانشی و تمدنی» ظرفیت‌های هم‌زمان دارد. با این حال، بخش بزرگی از این ظرفیت‌ها به‌دلیل ضعف حکمرانی داده‌محور، سیاست‌های جزیره‌ای، و فقدان نهادهای میان‌رشته‌ای تصمیم‌ساز، بلااستفاده یا کم‌استفاده مانده‌اند.

بر اساس داده‌های سازمان‌های بین‌المللی مانند UNCTAD، UNDP، WIPO، و بانک جهانی، ایران از نظر پتانسیل رشد در حوزه‌های «ترانزیت منطقه‌ای»، «انرژی‌های تجدیدپذیر»، «گردشگری»، «فرآوری معادن»، «صنایع خلاق»، و «اقتصاد داده» در میان کشورهای دارای ظرفیت بالا اما بهره‌وری پایین قرار دارد.
این مقاله، مهم‌ترین ظرفیت‌های مغفول ایران را معرفی و مسیرهای فعال‌سازی آن‌ها در چارچوب حکمرانی هوشمند پیشنهاد می‌کند.

 

۱. ظرفیت ژئو‌اکونومیک و موقعیت ترانزیتی ایران

ایران در نقطه تلاقی سه قاره و چهار مسیر اصلی تجاری جهان قرار دارد؛ اما سهمش از بازار ترانزیت جهانی کمتر از ۰٫۵ درصد است.
طبق گزارش UNCTAD (2023)، ظرفیت بالقوه ایران برای ترانزیت کالا بیش از ۵۰ میلیون تُن در سال است، در حالی که استفاده واقعی از این ظرفیت کمتر از ۵ میلیون تُن است.

 چالش‌ها:

• ضعف در هماهنگی نهادهای لجستیکی و تعرفه‌ای
• نبود نظام دیجیتال یکپارچه برای ترانزیت
• تحریم‌های بانکی و بیمه‌ای

 راهکارهای حکمرانی هوشمند:

• ایجاد پلتفرم ملی ترانزیت هوشمند ایران (ITTP) برای رصد و تسهیل تبادلات کالا
• تدوین «نقشه ملی لجستیک» با محوریت داده و شبیه‌سازی مسیرهای اقتصادی
• تشکیل دبیرخانه دائمی هماهنگی کریدورهای شمال–جنوب و شرق–غرب

 

۲. گردشگری تاریخی، سلامت و طبیعت ایران

ایران با ۲۷ میراث جهانی یونسکو، بیش از ۵۰۰ منطقه طبیعی بکر، و ۱۱ اقلیم متفاوت از ۱۳ اقلیم شناخته‌شده جهان، در میان ده کشور نخست جهان از نظر تنوع گردشگری قرار دارد.
با این حال، سهم ایران از بازار گردشگری جهانی کمتر از ۰٫۵درصد است.

 ظرفیت‌ها:

• گردشگری مذهبی (مشهد، قم)
• گردشگری سلامت (شیراز، تهران، تبریز)
• بوم‌گردی و طبیعت‌گردی در مناطق کویری، جنگلی و کوهستانی
• گردشگری فرهنگی و هنری (اصفهان، یزد، کاشان، تبریز)

 راهکارها:

• تأسیس مرکز داده گردشگری ایران (Iran Tourism Data Center) برای رصد ورود و خروج گردشگران، اقامتگاه‌ها و خدمات دیجیتال
• توسعه «اکوسیستم گردشگری هوشمند» مبتنی بر اپلیکیشن‌های محلی و هوش مصنوعی
• تسهیل ویزای الکترونیکی منطقه‌ای با کشورهای همسایه

 

۳. ظرفیت معادن غیرنفتی و فلزات راهبردی

ایران حدود ۷درصد ذخایر معدنی جهان را دارد، اما سهم این بخش از GDP کمتر از ۱٫۵درصد است.
ذخایر مس، روی، سنگ‌آهن، طلا و لیتیوم کشور در سطح جهانی چشمگیر است.

 چالش‌ها:

• خام‌فروشی و وابستگی به صادرات مواد اولیه
• ضعف فناوری فرآوری و صنایع پایین‌دستی
• نبود نظام رصد هوشمند زنجیره معدن تا بازار

 راهکارها:

• راه‌اندازی سامانه ملی داده‌های معدنی و زمین‌شناسی (Iran GeoData)
• ایجاد «صندوق توسعه فناوری‌های معدنی» با سرمایه‌گذاری مشترک دولت و بخش خصوصی
• تمرکز سیاست صنعتی بر فرآوری مواد معدنی به جای صدور خام

 

۴. انرژی‌های تجدیدپذیر و فرصت گذار انرژی

بر اساس مطالعات وزارت نیرو و آژانس بین‌المللی انرژی، ایران قابلیت تولید بیش از ۶۰ گیگاوات برق خورشیدی و ۳۰ گیگاوات بادی دارد؛ در حالی که ظرفیت نصب‌شده فعلی مجموعاً کمتر از ۲ گیگاوات است.

 راهکارهای فعال‌سازی:

• تصویب سیاست «سهم ۲۰ درصدی انرژی تجدیدپذیر در سبد برق تا ۱۴۱۰»
• تشکیل بازار برق سبز ایران (IGEM) برای تبادل اعتبارهای انرژی پاک
• سرمایه‌گذاری مشترک بخش خصوصی و صندوق توسعه ملی در نیروگاه‌های خورشیدی محلی

 

۵. صنایع فرهنگی، خلاق و هنری

ایران در شاخص Global Creative Economy (UNCTAD 2022) در میان ۳۰ کشور دارای پتانسیل بالا قرار دارد، اما ارزش صادرات صنایع فرهنگی کمتر از ۳۰۰ میلیون دلار است.
سینما، صنایع دستی، موسیقی، انیمیشن، بازی‌سازی و گردشگری فرهنگی از بخش‌هایی هستند که می‌توانند پیشران اقتصاد غیرنفتی شوند.

 راهکارها:

• ایجاد صندوق توسعه اقتصاد خلاق ایران برای تأمین مالی پروژه‌های هنری
• راه‌اندازی «پلتفرم داده ملی صنایع فرهنگی» جهت شفاف‌سازی زنجیره تولید و توزیع
• تدوین قانون مالکیت فکری و حمایت از هنرمندان مستقل

 

۶. کشاورزی هوشمند و امنیت غذایی پایدار

۹۰درصد آب کشور در کشاورزی مصرف می‌شود اما بهره‌وری آن کمتر از ۴۰درصد استاندارد جهانی است.
ایران با ۸۰ محصول باغی صادراتی و بیش از ۸۰۰ گونه گیاه دارویی بومی، ظرفیت تبدیل به قدرت منطقه‌ای در امنیت غذایی را دارد.

 پیشنهاد سیاستی:

• استقرار نقشه ملی کشاورزی هوشمند (SmartAgriMap) بر پایه سنجش‌ازدور و اینترنت اشیاء
• حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه تجهیزات آبیاری و کشاورزی دیجیتال
• گسترش صادرات فرآورده‌های گیاهان دارویی و ارگانیک

 

۷. صنعت گوهر، چرم و صنایع دستی

 صنعت گوهر:
ایران یکی از ۵ کشور دارای بیشترین تنوع سنگ‌های قیمتی است (فیروزه، عقیق، یاقوت، لاجورد و...). اما به‌دلیل خام‌فروشی و نبود برند ملی، سهم کشور از بازار جهانی کمتر از ۰٫۱درصد است.

 صنعت چرم و نساجی:
ایران با سابقه تاریخی در چرم‌دوزی، به‌ویژه در قم و تبریز، ظرفیت بالایی برای توسعه برند «چرم ایرانی» دارد.
ارزش جهانی بازار چرم ۴۰۰ میلیارد دلار است و صادرات ایران هنوز زیر ۱درصد از آن است.

 صنایع دستی:
با بیش از ۵۰۰ رشته ثبت‌شده و ۱۵ شهر جهانی صنایع دستی (بر اساس یونسکو)، ایران می‌تواند سالانه بیش از ۲ میلیارد دلار ارزآوری داشته باشد.

 راهکارها:

• راه‌اندازی «سامانه ملی برندینگ محصولات هنری و فرهنگی»
• ایجاد شهرک‌های تخصصی گوهر و چرم برای تمرکز صنایع کوچک
• آموزش و دیجیتالی‌سازی شبکه‌های فروش صادراتی

 

۸. بیوتکنولوژی، داروسازی گیاهی و سلامت دیجیتال

ایران در میان ۱۰ کشور نخست تولیدکننده محصولات بیوتکنولوژی است و حدود ۲۰درصد داروهای مصرفی کشور را دانش‌بنیان‌ها تأمین می‌کنند.
اما سهم صادرات دارویی کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار است در حالی که پتانسیل واقعی بیش از ۵ میلیارد دلار است.

 مسیر توسعه:

• سرمایه‌گذاری در تولید واکسن، داروهای زیستی و ترکیبات گیاهی
• ایجاد منطقه ویژه فناوری سلامت ایران (IHZ) برای اتصال شرکت‌های دانش‌بنیان، بیمارستان‌ها و نهادهای پژوهشی
• توسعه پلتفرم سلامت دیجیتال برای صادرات خدمات پزشکی از راه دور (Telehealth)

 

۹. اقتصاد داده، هوش مصنوعی و حکمرانی دیجیتال

ایران با بیش از ۷۰ میلیون کاربر اینترنت و ۶۰۰۰ شرکت دانش‌بنیان، در آستانه شکل‌گیری «اقتصاد داده» است.
اما داده‌ها هنوز در اختیار نهادهای پراکنده‌اند و سیاست مشخصی برای حکمرانی داده وجود ندارد.

 سیاست‌های پیشنهادی:

• تدوین «منشور ملی داده و حاکمیت دیجیتال ایران»
• ایجاد پایگاه داده حکمرانی باز (OpenGovIR) برای تصمیم‌سازی شفاف
• توسعه مراکز تحلیل کلان‌داده (Big Data Labs) در حوزه‌های انرژی، سلامت و حمل‌ونقل

 

 

ایران کشوری است که در بسیاری از حوزه‌ها، «ظرفیت‌های نهفته» دارد ظرفیت‌هایی که به‌جای کمبود منابع، از کم‌تحرکی سیاستی و ضعف هماهنگی نهادی رنج می‌برند.
از معادن و انرژی گرفته تا فرهنگ و فناوری، پتانسیل‌های اقتصادی ایران فراتر از نفت است.
اما تحقق این ظرفیت‌ها نیازمند تغییر پارادایم از «مدیریت اجرایی» به «حکمرانی هوشمند» است؛
حکمرانی‌ای که مبتنی بر داده، شفافیت، مشارکت و یادگیری مستمر باشد.

اگر ایران بتواند این مسیر را طی کند، طی کمتر از یک دهه می‌تواند از صادرکننده مواد خام به صادرکننده معنا، فناوری و ارزش افزوده تبدیل شود و این، رسالت اصلی اندیشکده‌های حکمرانی هوشمند است:
تبدیل ظرفیت‌های خام کشور به سیاست‌های پخته ملی.