امیرحسین نوروزی شاهتوری:

دیجیتالی کردن فساد؛ چالش پنهان در حکمرانی نوین شهری

مدیریت نوین شهری و هوشمندسازی شهرها در سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از محوری‌ترین رویکردها در ارتقای حکمرانی شهری مطرح شده‌اند. این دو مفهوم با اتکا به فناوری‌های نوین، تلاش دارند مشکلات دیرینه مدیریت سنتی شهرها از جمله پیچیدگی بروکراسی، ناکارآمدی خدمات عمومی، هزینه‌های بالا و فساد اداری را کاهش دهند. شهرهای هوشمند با بهره‌گیری از داده‌های باز، اینترنت اشیاء (IoT)، هوش مصنوعی و بلاک‌چین می‌توانند شفافیت را افزایش دهند، کیفیت زندگی شهروندان را بهبود بخشند و زمینه مشارکت عمومی را گسترش دهند (OECD, 2021).

با این حال، تجربه‌های جهانی نشان داده است که فناوری به‌خودی‌خود تضمین‌کننده شفافیت و عدالت نیست. همان ابزارهایی که می‌توانند موجب شفافیت، پاسخگویی و اعتماد عمومی شوند، در صورت فقدان چارچوب‌های حکمرانی کارآمد، می‌توانند به بستر بازتولید فساد بدل گردند (World Bank, 2022). به عبارت دیگر، دیجیتالی‌سازی فرآیندها، اگر بدون نظارت نهادی، شفافیت در طراحی کدها و الگوریتم‌ها و مشارکت فعال جامعه مدنی صورت گیرد، نه تنها فساد سنتی را از میان نمی‌برد بلکه آن را به سطحی پیچیده‌تر و پنهان‌تر منتقل می‌کند (Heeks, 2019).

این پدیده که از آن با عنوان فساد دیجیتال (Digital Corruption) یاد می‌شود، به یکی از چالش‌های جدی حکمرانی شهری در عصر دیجیتال تبدیل شده است. فساد دیجیتال می‌تواند در قالب‌های گوناگونی همچون فساد الگوریتمی، تحریف داده‌ها، انحصار در تدارکات الکترونیک و نفوذ سایبری خود را نشان دهد (Transparency International, 2023). ویژگی مشترک این اشکال آن است که شناسایی و مقابله با آن‌ها بسیار دشوارتر از فساد سنتی است، چراکه غالباً در لایه‌های فنی و غیرشفاف رخ می‌دهند.

از این منظر، بحث هوشمندسازی شهری تنها به توسعه فناوری محدود نمی‌شود؛ بلکه نیازمند حکمرانی نوین داده‌ها، شفافیت نهادی و طراحی سازوکارهای ضدفساد دیجیتال است. بدون چنین ملاحظاتی، شهرهای هوشمند به جای آنکه بستر شفافیت و عدالت باشند، می‌توانند به محیطی برای دیجیتالی شدن فساد بدل شوند (UNODC, 2023).

 

تعریف فساد دیجیتال

فساد دیجیتال (Digital Corruption) به معنای انتقال الگوهای فساد سنتی به بسترهای فناوری‌های دیجیتال یا شکل‌گیری گونه‌های جدید فساد از طریق ابزارهای نوین مانند سامانه‌های هوشمند، داده‌های کلان، الگوریتم‌ها و زیرساخت‌های سایبری است (Heeks, 2019). این نوع فساد به دلیل پیچیدگی فنی، لایه‌های پنهان و امکان قانونی‌نمایی، غالباً دشوارتر برای کشف و مقابله است.

نمونه‌های بارز فساد دیجیتال در مدیریت شهری

1. دستکاری داده‌ها: تغییر یا حذف اطلاعات در سامانه‌های شهری مانند ثبت املاک، مجوزهای ساخت‌وساز، ترافیک یا خدمات عمومی.
2. قراردادهای صوری در مناقصات الکترونیک: استفاده از بسترهای تدارکات الکترونیک برای ایجاد انحصار یا انعقاد قراردادهای ظاهراً قانونی اما در عمل غیرشفاف.
3. سوگیری الگوریتمی (Algorithmic Bias): طراحی یا تنظیم الگوریتم‌های تخصیص منابع شهری به‌گونه‌ای که منافع گروه خاصی را تأمین کند.
4. نفوذ و تبانی سایبری: همکاری عوامل داخلی با حملات سایبری برای سوءاستفاده از داده‌های محرمانه یا زیرساخت‌های حیاتی شهر.

 

ابعاد و جلوه‌های فساد دیجیتال در مدیریت شهری

فساد الگوریتمی: طراحی یا دستکاری الگوریتم‌ها در سامانه‌های هوشمند به‌گونه‌ای که منافع گروه یا نهاد خاصی را تأمین کند.

تحریف داده‌ها: دستکاری یا حذف داده‌های کلیدی شهری که مبنای تصمیم‌گیری هستند.

انحصار در تدارکات دیجیتال: هرچند مناقصات الکترونیک با هدف شفافیت طراحی می‌شوند، در عمل می‌توانند به ابزار ایجاد انحصار تبدیل شوند.

فساد سایبری: سوءاستفاده از بسترهای دیجیتال شهری از طریق حملات سایبری یا نفوذ داخلی (Transparency International, 2023).

 

تجربه‌های جهانی

• بانک جهانی (2022): در گزارش Digital Governance and Risks of E-Corruption هشدار داده است که دیجیتالی‌سازی بدون حکمرانی مناسب می‌تواند فساد را پیچیده‌تر کند.
• Transparency International (2023): در گزارش Corruption in the Digital Age به نمونه‌هایی از سوءاستفاده در داده‌های سلامت و گمرک اشاره کرده است.
• UNODC (2023): تأکید دارد که مقابله با فساد دیجیتال نیازمند قوانین سختگیرانه، نهادهای مستقل و مشارکت مدنی است.
• بارسلونا (Decidim): نشان داد که مشارکت واقعی شهروندان و داده‌های باز می‌تواند از بروز فساد دیجیتال جلوگیری کند. (Ajuntament de Barcelona, 2018)

راهکارهای حکمرانی نوین برای مقابله با فساد دیجیتال

راهکارهای اصلی شامل شفاف‌سازی الگوریتم‌ها، تقویت پلتفرم‌های نظارت شهروندی، بهره‌گیری از بلاک‌چین برای ثبت تراکنش‌ها، تدوین قوانین و مقررات شفاف و ایجاد یک رگولاتور داده شهری مستقل هستند (OECD, 2021; UNODC, 2023). این ترکیب می‌تواند زمینه مقابله مؤثر با فساد دیجیتال را فراهم آورد و اعتماد عمومی به حکمرانی نوین شهری را افزایش دهد. مدیریت نوین شهری و هوشمندسازی، ابزارهایی قدرتمند برای ارتقای کیفیت حکمرانی به شمار می‌روند. این ابزارها می‌توانند موجب کاهش هزینه‌ها، افزایش شفافیت، ارتقای بهره‌وری و تقویت مشارکت شهروندی شوند. با این حال، تجربه‌های جهانی نشان داده‌اند که فناوری به‌تنهایی ضامن سلامت و پاکدستی نیست. در صورت فقدان شفافیت داده‌ها، نبود نهادهای ناظر مستقل و حذف مشارکت جامعه مدنی، همان فناوری‌هایی که برای مبارزه با فساد طراحی شده‌اند، می‌توانند به بستری برای دیجیتالی شدن فساد بدل شوند؛ فسادی که پیچیده‌تر، پنهان‌تر و در بسیاری مواقع قانونی‌نمایی شده است (World Bank, 2022; Transparency International, 2023).

مصادیق جهانی فساد دیجیتال

نمونه‌های متعددی از فساد دیجیتال در کشورهای مختلف مشاهده شده است. در اوکراین، سامانه تدارکات الکترونیک ProZorro در مراحل اولیه با تبانی دیجیتال و قراردادهای صوری مواجه شد که نشان داد حتی سیستم‌های آنلاین نیز بدون نظارت شهروندی می‌توانند دچار فساد شوند (World Bank, 2022). در هند، پروژه هویتی Aadhaar به دلیل دستکاری داده‌های هویتی توسط برخی کارگزاران، به سوءاستفاده‌های ساختاری منجر گردید (Heeks, 2019). در اروپا نیز گزارش سازمان شفافیت بین‌الملل نشان داد که در برخی کشورهای اروپای شرقی، سامانه‌های سلامت الکترونیک هدف دستکاری داده قرار گرفتند و فساد دیجیتال به شکل سوءاستفاده تجاری و سیاسی بروز یافت (Transparency International, 2023). همچنین در مکزیکوسیتی، سامانه Contrataciones Abiertas که با هدف شفافیت قراردادها ایجاد شده بود، در برخی موارد توسط شرکت‌ها برای ایجاد انحصار دیجیتال مورد سوءاستفاده قرار گرفت (OECD, 2021).

راهکارهای پیشگیرانه و تجربه‌های موفق

در کنار این موارد منفی، تجربه‌های موفقی نیز وجود دارد. در سئول کره‌جنوبی، سامانه OPEN با انتشار عمومی فرآیند صدور مجوزها توانست موارد رشوه‌خواری را کاهش دهد (World Bank, 2022). در کلمبیا، سامانه SECOP II با استفاده از بلاک‌چین مانع از تغییر قراردادها پس از ثبت شد و اعتماد عمومی را افزایش داد (OECD, 2021). همچنین در بارسلونا، پلتفرم Decidim به شهروندان اجازه مشارکت مستقیم در تصمیم‌گیری‌های شهری داد و با بهره‌گیری از داده‌های باز، شفافیت را ارتقا بخشید (Ajuntament de Barcelona, 2018). در سطح کلان‌تر، اتحادیه اروپا با تصویب مقررات GDPR چارچوبی قانونی برای حفاظت از داده‌ها ایجاد کرد و از سوءاستفاده‌های اطلاعاتی و فساد مبتنی بر داده جلوگیری نمود (UNODC, 2023).

بنابراین، تحقق شهرهای هوشمند سالم و شفاف تنها زمانی ممکن است که توسعه فناوری با سازوکارهای ضدفساد دیجیتال همراه شود. این سازوکارها باید در سه سطح عمل کنند:

• سطح نهادی: تصویب قوانین سختگیرانه برای تعریف و مقابله با فساد دیجیتال (UNODC, 2023).
• سطح فناورانه: استفاده از بلاک‌چین و داده‌های باز برای جلوگیری از دستکاری (OECD, 2021).
• سطح اجتماعی: مشارکت فعال شهروندان و جامعه مدنی در فرآیند حکمرانی دیجیتال (Transparency International, 2023; Ajuntament de Barcelona, 2018).

تنها با چنین رویکردی می‌توان اطمینان یافت که تحول دیجیتال در مدیریت شهری نه به بازتولید فساد، بلکه به تقویت اعتماد عمومی و تحقق حکمرانی کارآمد منجر خواهد شد.

 

منابع

• Ajuntament de Barcelona. (2018). Decidim Barcelona: A digital platform for citizen participation. Retrieved from https://decidim.org
• Heeks, R. (2019). Information and Communication Technology for Development (ICT4D): Risks of Digital Corruption. Routledge. Retrieved from https://books.google.com/books?id=8B6-DwAAQBAJ
• OECD. (2021). Digital Transformation and Public Sector Integrity: Ensuring Transparency and Accountability. OECD iLibrary. Retrieved from https://www.oecd-ilibrary.org/governance/digital-transformation-and-public-sector-integrity_7f3b32c0-en
• Transparency International. (2023). Corruption in the Digital Age. Transparency International Report. Retrieved from https://www.transparency.org/en/publications/corruption-in-the-digital-age
• United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). (2023). Preventing and Combating Corruption in the Digital Era: A Guide for Policy Makers. Retrieved from https://www.unodc.org/unodc/en/corruption/tools_and_publications.html
• World Bank. (2022). Digital Governance and E-Government: Risks of E-Corruption. World Bank Group Publications. Retrieved from https://documents.worldbank.org/en/publication/documents-reports/documentdetail/099535406092238042/p1725990c9de1207a093ec0d6c8f1fd967f
• Banisar, D. (2021). Open Data and Anti-Corruption: International Experiences. World Bank Institute. Retrieved from https://openknowledge.worldbank.org/